Jaag de wetenschapper niet uit het publieke debat

Als je als wetenschapper in ‘groot nieuws’ terecht komt, loop je tegenwoordig wel een risico. Je krijgt te maken met enorme druk van media om een ontstane situatie (meestal: ramp) te verklaren, te duiden en liefst meteen flink te speculeren over de consequenties. Helaas loop je daarbij de kans dat je -bij wijze van ‘dank’- aan het eind van de rit door programma’s van het type Zembla of Argos tot aan je enkels wordt afgebrand.

Bij een crisis of ramp is de informatie schaars, chaotisch en onbetrouwbaar. De honger van media is groot, en geheel begrijpelijk: ze moeten de maatschappij informeren. Daarbij willen ze zich bij voorkeur ook nog ten opzichte van elkaar onderscheiden, dus er wordt constant ‘iets nieuws’ van de deskundige verwacht.

Terugschrikken
Ik heb er best begrip voor als een wetenschapper in zo’n situatie terugschrikt voor die druk. Gelukkig is er een groep wetenschappers die open staat voor de behoefte van de media en zijn/haar best doet zoveel mogelijk informatie te verschaffen. Ze begrijpen hun maatschappelijke taak, en vinden dat het van ze wordt verwacht. En daarbij hebben ze, dat wordt nog wel eens vergeten, helaas geen glazen bol.

Worst Case
Dat gaat niet altijd helemaal naar tevredenheid. Nieuwsmedia richten zich vooral op de extreme kanten, de worst-case scenario’s. Voor mitsen, maren en nuance is in het nieuwsbedrijf nu eenmaal geen ruimte.
Dat is allemaal wel te accepteren. Maar waar ik wel veel moeite mee heb is het risico dat aan het eind van de rit – denk aan programma’s als Zembla of Argos- de integriteit van de wetenschapper te grabbel gegooid wordt. Volgens mij dient dat lang niet altijd een maatschappelijk doel.

Ab Osterhaus
Dat gebeurde bijvoorbeeld viroloog Ab Osterhaus in de discussie over Mexicaanse griep. In de nieuwsfase was deze zeer gerenommeerde wetenschapper een graag geziene gast bij alle media. Hij schetste de grote risico’s van vogelgriep en drong aan op verregaande voorzorgsmaatregelen. Ik zie niet zo veel reden om aan de oprechtheid van zijn overtuiging te twijfelen, maar toen de griep bleek mee te vallen (wederom: geen glazen bol) en de overheid met een overschot aan Tamiflu bleef zitten werd hij -bijna gretig- afgebrand. Hij zou angst hebben opgewekt en werd verdacht van belangenverstrengeling. Dat voelt als een enigszins unfaire behandeling. Sindsdien heb ik Prof Osterhaus niet meer in de media gezien en dat lijkt me een verlies voor het debat.

Werkgelegenheid
Iets dergelijks gebeurde zaterdag ook in Zembla rond de kernenergiediscussie: wetenschappers van de TU die zich direct na de ramp het vuur uit de schoenen hebben gelopen om de mediahonger te stillen werden zonder mij al te duidelijk bewijs verdacht gemaakt. Met de nodige moeite kreeg de verslaggever reactorfysicus Jan Leen Kloosterman zo ver te zeggen dat een nieuwe kerncentrale wellicht goed zou zijn voor de werkgelegenheid van onze studenten (9.15 min) . En daarmee hing hij: belangenverstrengeling bewezen. Het is om droevig van te worden.

Verschraling
Maar goed, is dat allemaal nou erg? Of moeten wetenschappers gewoon een beetje een dikke huid hebben? Volgens mij is het wel erg. Het gevolg is namelijk dat vooraanstaande Nederlandse wetenschappers zich uit het publieke debat terugtrekken. Je moet tegenwoordig bij grote onderwerpen (klimaat, volksgezondheid, kernenergie) als onafhankelijke wetenschapper wel heel stevig in je schoenen staan om nog aan de publieke discussie mee te doen. Er zijn wetenschappers die redeneren dat het maar beter is die tijd te besteden aan degelijk wetenschappelijk onderzoek.

Gevolg: het lijkt me niet onwaarschijnlijk dat juist hierdoor veel wetenschappers weer in hun ivoren toren verdwijnen, waar we ze net een beetje uitgekregen hadden. Met mogelijk verschraling van de publieke discussie tot gevolg en een verplaatsing van het debat naar de achterkamertjes.

Waakhond
Bereikt ‘de journalistiek’ daarmee uiteindelijk niet precies het omgekeerde van wat ze tot doel heeft? waakhond zijn van een open, transparante maatschappij? Voor de goede orde: goede, degelijk onderzoeksjournalistiek is van groot belang. Maar doorschieten kan ook en dat heeft volgens mij onwenselijke bijeffecten: wetenschappers trekken zich terug en organisaties schieten in een kramp.
Het zou denk ik al helpen als de nieuwsmedia, enthousiast afnemers van experts, de neiging om te polariseren af en toe een beetje meer onder controle houden.

Michel

Photo by Jaron Nix on Unsplash